पाउलखुणा संस्क्कृतिच्या १ - ऋग्वेद

पाउलखुणा संस्कृ ितच्या १ - ऋग्वेद

ॐ अिग्नमीळे पुरोिहतं यज्ञस्य देवमृित्वजम् ।

होतारं रत्नधातमम् ॥१॥

हे अिग्नहोत्र िसिरयल चे टायटल साॅंग आज २१ व्या शतकात आपण ऐकतो आहोत ती ऋग्वेदातील पिहली ऋचा आहे आिण साधारण ३५०० ते ४००० वषाचर्ंीप्रवासकरूनजशीच्यातशीआपल्यापयर्ंतपोचलीआहेहेपाहूनथक्कव्हायलाहोते.साधाकानगोष्टीचाखेळ१०मुलातखेळालातरशेवटी येणारी गोष्ट िकतीतरी वेगळी असते. आपल्या देशावर होणारी परकी आक्रमणे त्यांनी आपली िलिखत संपदा जाळणे या सगळ्यातून वाचू, आहे तसे हे विैदकसािहत्यआपल्यापयर्ंतपोचलेआह,ेअगदीआहेतसेआिणकेवळएवढेचकारणत्याचीमािहतीकरूनघ्यायलापुरसेेआह.ेज्याऋषींनीते पािहलेतेतरमहत्त्वाचेआहतेचपणइतक्यािपढ्यानंतरहीतेआपल्यापयर्तपोचवणारहीतेवढेचमहत्त्वाचे

काही वषार्ंपूवीर् माझ्या काकांकडे ऋग्वेदाची देवनागरी प्रत पािहली होती. तेव्हा यात फक्त यज्ञाचे वणर्न गाईंचे दान असे काही असावे असे वाटले होते. त्यानंतरआताच्या,घरातजास्तवेळरहाण्याच्याकाळातथोडासंस्कृतचाअभ्यासथोडाहिेरटेजचाअभ्यासकेलाववेदांच्याअंतरगंाचीथोडीकल्पना आली. त्या काळाचा इितहास, भूगोल, व सामािजक व्यवस्था याची थोडा अंदाज आला. हे सगळे बरचे से मािहत होते पण थोडे joining the dots झाले. वेदातील ऋचा िकं वा मंत्र हे ऋषींना िदसले (सुचले) ते कु णी िलिहले नाहीत म्हणून त्याला अपौरूषेय असे म्हणतात. स्रुती व स्मृती या माध्यमातून ते पुढच्या िपढीकडे सोपवले गेले. ऋक िकं वा ऋचा म्हणजे मंत्र व वेद म्हणजे ज्ञान आिण एकित्रत ऋचा अशी याची सोपी व्याख्या आह.े

वेदांबद्दलमािहतीकरूनघेतानापिहलाधक्काम्हणजेजमर्न,फ्रेंच,िब्रिटशयांनीकेलेलीभाषांतर.े थोडेवाईटहीवाटलेकीआपल्याकडेएवढेिवद्वान असूनही एक दोन भाष्य सोडतां आजही मॅक्सम्यूलरचे नाव पिहले घेतले जाते. या जमर्न लोकांना संस्कृ तच एवढे प्रेम का हे कळत नाही. आजही मोठ्या प्रमाणावर ितथे संस्कृ त चा अभ्यास चालतो. अॅटाॅिमक बाॅंब नंतर गीतेतील श्लोकाची त्यांना आठवण होते आिण एिडसनच्या ग्रामोफोननवर इंग्लंडमधले पिहलेरकेाॅिडर्ंगकरतानामॅक्सम्यूलरअिग्नमीळेपुरोिहतम्हीऋग्वेदातीलऋचाम्हणतोयागोष्टीवाचूनआश्चयर्वाटल्यािशवायरहातनाही. सूयर्ग्रहणावर परदेश लोकांनी बनवलेल्या documentary मध्ये सूयर्ग्रहणाचा पिहला उल्लेख ऋग्वेदात आहे हे नमूद के ले जाते आिण आपल्या मुलांपयर्ंत या गोष्टी पोचलेल्या नसतात यांचे वाईट वाटते. वल्डर् हिे रटेज मध्ये खूप वरचे स्थान ऋग्वेदाचे आह.े

िकतीही नाही म्हटले तरी या परदेशी लोकांनी translation के ले म्हणून आपल्याला या सािहत्यापयर्ंत पोचतां आले वाचतां आले हे नक्की . नाहीतर

िकतीही नाही म्हटले तरी या परदेशी लोकांनी translation के ले म्हणून आपल्याला या सािहत्यापयर्ंत पोचतां आले वाचतां आले हे नक्की . नाहीतर manuscripts ची िस्क्रप्ट मािहत असल्यािशवाय ते वाचतां आले नसते. िब्रिटश मंडळींना याबाबतीत क्रे िडट िदले पािहजे त्यांनी अजंता एलोरा , खजुराहो देवळे उजेडात आणली. मधुबनी पेंिटं ग्ज ना पुनरूज्जीिवत के ले, अजंताची पेंिटं ग्ज त्या वेळची कशी होती हे त्यांच्या आिटर् स्ट नी के लेल्या

पेंिटं ग मुळे बघता आली हे नक्की. आिण ब्राम्ही िस्क्रप्ट डीकोड के ली म्हणून बरचे से िशलालेख वाचतां आले. आटर् इफे क्ट्स म्यिु झयम मधे ठेवल्याने जगापुढे आले व संवधर्न झाले हे नक्की. माझे हे मत बहुतेकांना आवडत नाही आिण त्यांनी आपले कसे फक्त वाईट के ले हे ऐकावे लागते. हे थोडेसे िवषयांतर झाले पण महत्त्वाचे वाटले ...वेस्टनर् लोका वेदांचा philological study kela. History and language study. विै दक संस्कृ त भाषेला तेव्हा भाषा असे म्हटले जाई.

पूवीर्च्या काळी इराण, अफगािणस्थान, पािकस्तान अशा मागार्ंनी काही टोळ्या भारतात आल्या. ही सवर् आताची नावे आहते . अित थंड प्रदेशात त्यांना अिग्नचे महत्व नक्कीच होते. अन्न िशजिवणे, मातीची भांडी भाजणे, ऊबेसाठी अिग्नची गरज होती आिण त्याला सतत तेवता ठेवणे आवश्यक होते. यातूनच अिग्नहोत्राची सुरूवात झाली असावी. आज्य देउन अिग्नची प्राथर्ना करताना या ऋचा अिस्तत्वात आल्या असाव्यात. अिग्नला आहुित देउन त्याच्याकडू न गोधनाची व चांगल्या आरोग्याची अपेक्षा के लेली िदसत.े

गोधन सवार्त महत्त्वाचे कारण त्यापासून बर्‍याच गोष्टी िमळत असत. अिग्न प्रमाणेच सूयर् आिण उषा पण महत्त्वाचे होते. त्यावर काहीऋचा आहते . काही ऋचात सूयार्ला उषेचा मुलगा म्हटलंय कारण तो उषेच्या नंतर येतो तर काहींनी त्याला ितचा िप्रयकर म्हटले आहे कारण तो ितचा पाठलाग करतो. िनसगर् त्यातील नद्या, चंद्र, सूयर् यांवर ऋग्वेदात बरचे काव्य आह.े गायत्री मंत्र जो आपल्यापैकी बरचे जणांना मािहत आहे तो पण ३५०० वषेर् प्रवास करून आपल्यापयर्ंत पोचला आह.े

ॐ भूर् भुवः स्वः । तत्सिवतुवर्रण्ये ं

भगोर्॑ देवस्य धीमिह । िधयो यो नः प्रचोदयात् ॥

त्याकाळीिनसगार्लादेवमानलेलेिदसते.सयू र्,िमत्रऋतपाउसअिग्नरूद्रनद्यायांच्यास्तुतीपरकाव्यवप्राथर्नाअनेकऋचातिदसतात.यासगळ्यांना देवता म्हणत असत. ३३ अशा देवता.चा उल्लेख येतो.या काळातील भौगोिलक मािहती नद्या पवर्त यावरून लक्षात येते. ह्या सगळ्या ऋचा, वेगवेगळ्या ऋषींच्य, सगळ्या लोकांच्यात िवखुरलेल्या होत्या. त्याचे वगीर्करण के ले गेले १० मंडलात. एका मंडलात अनेक सूक्त असत व एका सूक्तांत अनेक ऋचा. यांतील पिहले व १० वे मंडल हे िमसलेिनयस व त्या मानाने नंतरच्या काळातले आह.े त्या दोन्हीत १९१ ऋचा आहते . बाकी २-९ ही ऋिष व

त्यांच्या कु टुंिबयांच्या नावे िवभागली आहते . गृत्समद, िवश्वािमत्र, वामदेव, अित्र, अंिगरस, कण्व व अंिगरस. अशा प्रकारे १०२८ सूक्तांना िवभागली

त्यांच्या कु टुंिबयांच्या नावे िवभागली आहते . गृत्समद, िवश्वािमत्र, वामदेव, अित्र, अंिगरस, कण्व व अंिगरस. अशा प्रकारे १०२८ सूक्तांना िवभागली आह.े िवषयाप्रमाणे व ऋषीप्रमाणे. 33*8*8 असेही हे वगीर्करण बघतां येते. या वगीर्करणामुळे पुढे स्मृतीरूपात त्यांना पुढच्या िपढीकडे देताना त्याला थोडे स्ट्रक्चर आले हे नक्की.

पाठांतराचे ७-८ प्रकारचे प्रकार आहते . प्रथम प्रत्येक पद वेगळे करून सलग पाठ करणे मग १,२ २,३ ३,४ असे व नंतर अजून वेगवेगळे प्रकार वापरलेत. उदात्त, स्विरत व अनुदात्त अशा ठरािवक पद्धतीने म्हटल्याने हे सगळे मंत्र जसेच्या तसे त्या चालीत पुढे पोचले. ही पद्धत बरचे प्रयोग करून ठरवली असावी. खालच्या िलं क मधे ७ िम नंतर पहा.

https://m.youtube.com/watch?v=dVV1Z_MUF08

यांतील काही पध्दित संगीतातले पलट्यांची आठवण करून देतात तर काही गरब्याच्या स्टेप्स ची.

ऋग्वेदाच्या शाकल व बाष्कल पैकी शाकल शाखा आज अिस्तत्वात आह.े वैिदक संस्कृ त भाषा असून ७-८ प्रकारचे छंद वापरले आहते . यामधे ळ हे अक्षर िदसते ड अक्षराच्या दोन्हीकडे जर स्वर आले तर त्याचा ळ होत असे हे एक उदाहरण. व काही जास्तीची रूपे िदसून येतात. एक जास्तीचा काळ पण वापरला गेला आह.े नंतर पािणनी चे क्लािसकल संस्कृ त आले. या ग्रंथात भरतकाम, िवणकाम याचाही उल्लेख आह.े त्यावरून सुई बनवतां येत होती हे कळते अगदी नेलकटर चा पण उल्लेख आहे म्हणजे हे शास्त्र मािहत होते असे कळते. ओत आिण प्राोत हे उभे आडवे धागे िवणताना वापरलेले शब्द आजही वापरात आहते . कापड तयार करण्यात बरचे प्रगत हे लोक होते.

ऋिषका नी पण काही सूक्त िलिहली आहते व त्यांचा सामावेश के ला गेला आह.े यावरून त्या वेळची सामािजक पिरिस्थती कळू शकते. िस्त्त्रयांना महत्व होते. नंतर याचं देशात स्त्री िशक्षण चालू व्हायला िकतीतरी काळ जावा लागला होता. तेव्हा ऋग्वेदाचे दाखले कसे िदले गेले नाहीत कु णास ठाऊक. मुलींना आपले वर िनवडायची मुभा होती. उपनयन हे मुलामुलीचे दोघांचे होई व िशक्षण ही दोघांना िदले जाई. वणर् व्यवस्था होती व नंतर त्यात जाित ला महत्व आल.े

पवमान सोम व त्याच्या बद्दलच्या अनेक ऋचा आहते . सोम याग मोठा समजला जाई. आज सोम वनस्पित नक्की काय होती हे लोकांना मािहत नाही पण त्याच्या यज्ञाचे भरपूर मािहती उपलब्ध आह.े

ऋग्वेदात बरीच संवाद सूक्त आहते . पुरूरवा उवर्शी यांचे प्रिसद्ध पण अगदी थोडक्यात असे हे सूक्त आहे ज्यांचा शेवट गोड नाही, पण पुढे पुराणात हा शेवट थोडा बदलतो व कािलदासाच्या नाटकात सुखांताच्या िदशेने जातो, पण मूळ धागा ऋग्वेदात आह.े नदी सूक्तामध्ये िवराट व शुतुद्री च्या संगमावर (सतलज व िबयास) िवश्वािमत्र ऋिष जातात त्यांना नदी ओलांडायची असते म्हणून ते व नद्याना पाणी थोडे कमी करायला सांगतात तेव्हा दोघीं नद्या

       

(सतलज व िबयास) िवश्वािमत्र ऋिष जातात त्यांना नदी ओलांडायची असते म्हणून ते व नद्याना पाणी थोडे कमी करायला सांगतात तेव्हा दोघीं नद्या त्यांना सांगतात, आमची नावे घालून काव्य िलही म्हणजे ते खूप वषेर् िटके ल. यातला िवश्वास की हे वेद अनेक वषेर् िटकतील पहाण्यासारखा आह.े

ऋग्वेद काळात अित्र ऋषींच्या मंडलात सूयर्ग्रहणाचा उल्लेख आह.े सावलीमुळे सूयर् झाकला गेला आहे व ठरािवक काळ्याने तो पूवर्वत होईल हे सांिगतले आह.े चांद्र कॅ लेंडर व सौर कॅ लेंडर दोन्हीचा उल्लेख आह.े देन्हीतला फरकही दाखवला आह.े नक्षत्रांचे उल्लेख आहते . त्यामुळे सूयर् व पृथ्वी चे भ्रमण त्यांना मािहत होते. अथार्त हे िनिरक्षणातून समजले होते का काही साधने होती याचा कु ठेही उल्लेख नाही. िनरीक्षण करून त्या काळात खूपच मािहतीत्यांनाहोती.दश,सहस्त्रहेउल्लेखबरचेदाआहतेत्यावरूननंबरिसस्टीमहीप्रगतहोतीहेकळते.लो.िटळकांच्यादआिक्टर्कहोमइनवेदाज पुस्तकात काही ऋचांचा अथर् आिक्टर् क प्रदेशात (अित थंड प्रदेशातील सूयार्चे भ्रमण) लागतो हे दाखवले आह.े

नासदीयसूक्तामध्येमानवालसततवाटणारीसृष्टीच्यािनिमर्तीच्याशक्याशक्यतापडताळूनपाहण्यातआल्याआहते .िनिमर्तीतलेमहत्त्वाचेटप्पेत्यात चांगले मांडले आहते . माणसाचे हे कु तुहल आजही जागृत आह.े आधी काहीच नव्हते. सुरूवातीला पाणी व त्यानंतर हळूहळू सगळे िनमाणर् झाले. अशा बर्‍याच शक्यता आजकालच्या संशोधनात साम्य दाखवतात. पुरूष सूक्त पण िनिमर् तीच्या प्रिक्रयेवर भाष्य करते. दुसरे कु तुहल मृत्यूपश्चात काय होते ते उपिनषदात मांडलेले िदसते. आज इतक्या वषार्ंनंतरही हे दोन्ही प्रश्न अनुत्तिरत आहते . पण िह िजज्ञासा िकती जुनी आहे ते पाहून आश्चयर् वाटत.े त्या काळी दुिबर् ण नसताना अाकाशापिलकडे कािहतरी असावे व ते काय असावे यांवर खूप िचं तन आह.े

अक्ष सूक्त चक्क जुगाराबद्दल आह.े कृ षी सूक्त शेतीबद्दल् आह.े िबया रूजणे, वाढणे पाउस इ वर मंत्र आहते . एक कल्पना अशी आहे की पाउस हे पृथ्वीवर पडणारे बीज आहे जे धान्यरूपात पुढच्या वषीर् उगवून येते.

त्या काळात काही समकालीन होते जे वेद मानत नसत. नािस्तक चावार्क जैन बुद्ध हे वेदप्रामाण्य मानत नव्हत.े

आपल्याकडे हरप्पन संस्कृ ितचे खूप अवशेष सापडलात पण लेखन अथवा िलपी मािहत नाही, वेद आज आहे त्या रूपात आहते पण अवशेष अिजबात सापडलेले नाहीत त्यामुळे हे tangible Ani intangible च्या मधे अडकलेले आह.े मान्यता व अजून मािहती िमळण्यासाठी विै दक काळातील अवशेष तरी सापडायला हवेत िकं वा हरप्प्न भाषा िसं बाॅल्स decode व्हायला हवेत. आपल्या ऋचात जर ॲस्ट्रॅनाॅमी गिणत जर एवढे प्रगत होते तर जगाला ते कळलेच पािहजेत. या सगळ्यांची सुरूवात जर शाळेत झाली तर मूठभर मुले तरी त्यात interest घेउन हे काम नक्की पुढे नेतील. आिण हजारो वषार्ंची प्रवास के लेल्या मंत्रांना न्याय िमळेल असे वाटते.

मलातरीऋग्वेदाच्याअंतरगंातडोकवायलामजाआली,तुमचेकाय?